Acht jaar geleden fietste ik door Belgrado, langs brutalistische en modernistische gebouwen en socialistische monumenten. Deze vakantie verkennen vriend J. en ik die plekken opnieuw, dit keer te voet en per auto. De veranderingen zijn groot, en helaas niet altijd in positieve zin. Veel Joegoslavisch erfgoed dreigt te verdwijnen of raakt zijn verfijnde socialistische Yugo-chic-uitstraling kwijt. Toch is er ook wat goed nieuws te melden, en we ontdekten enkele nieuwe architectonische parels.
Futuristische betonnen paddenstoel: het Luchtvaartmuseum
Het Luchtvaartmuseum is zo’n parel, niet te missen op weg van en naar Luchthaven Nikola Tesla. Het is een opvallend paddenstoelvormig gebouw met een sculpturale betonnen ‘voet’ en een spiegelende glazen ‘hoed’. Het doet denken aan brutalistische iconen als Buzludzha in Bulgarije en het Evoluon in Eindhoven. De bouw startte in 1969, het museum opende pas in 1989 de deuren. Het ontwerp is van Ivan Strauss, die ook voor het al even iconische Holiday Inn van Sarajevo tekende.
Het museum is langdurig gesloten, maar vanachter de hekken zijn de historische vliegtuigen en het gebouw goed te zien. Op het dak zijn twee mannen aan het werk. We zijn in Servië, dus een niet te missen Servische vlag mag niet ontbreken. Het museum herbergt ook de relicten van F-16’s, drones en kruisraketten, ‘material evidence of the heroic defense of the Federal Republic of Yugoslavia during the 78 days of NATO aggression in 1999‘ zoals de museumwebsite het zo lekker weet te framen.
Snelle feiten Luchtvaartmuseum
➜ Architect: Ivan Strauss
➜ Bouw: 1969-1989
➜ Website: muzejvazduhoplovstva.mod.gov.rs
Gehavende Generalstab als reclamezuil voor het leger
Nabij het centrum van Belgrado ligt het complex van de Generale Staf – het Ministerie van Defensie – dat tijdens de NAVO-bombardementen van 1999 zwaar beschadigd raakte. De twee getrapte gebouwen vormden samen een soort modernistische stadspoort in rode stenen en wit marmer. 25 jaar later is het gebouw met allerlei constructies versterkt om instorting te voorkomen. Dit architectonische litteken is verworden tot een middelvinger naar de NAVO. Een van de gevels is nu een gigantische reclamezuil voor het Servische leger – ‘wij dienen Servië’ – dat meer soldaten kan gebruiken om ooit het karwei af te maken dat in 1999 begon en door de NAVO op brute wijze werd beëindigd.
De Generalstab en omgeving hebben een beschermde status als cultureel en architectonisch monument. Servische architecten keken dan ook raar op toen de regering een overeenkomst sloot met het Amerikaanse bedrijf van Jared Kushner – schoonzoon van Donald Trump – om het complex te ‘revitaliseren’: afbreken en opnieuw beginnen, met hysterische hoogbouw, een patserhotel maar ook een herdenkingscomplex voor de gevallenen van de bombardementen. Architecten en culturele organisaties zijn tegen deze plannen en pleiten voor behoud van het complex en het terugbrengen naar de oorspronkelijke staat.
Snelle feiten Generalstab | Belgrado | Servië
➜ Architect: Nikola Dobrović
➜ Bouw: 1969-1989
➜ Kneza Miloša-straat 33-41 | Belgrado
Staro Sajmište: tv-toren wordt herdenkingsmonument
Voor de Tweede Wereldoorlog was Staro Sajmište – de oude beurs – een prestigieus tentoonstellingscentrum dat de Joegoslavische economie moest stimuleren. Het terrein besloeg 17.000 m² overdekte en 20.000 m² onoverdekte tentoonstellingsruimte. In de paviljoens, gebouwd in modernistische stijl, waren de nieuwste en hipste producten en designs ter zien uit onder meer Duitsland, het Ottomaanse Rijk, Italië en Roemenië.
Tijdens de oorlog werd het omgevormd tot een concentratie- en doorvoerkamp. Aan de oever van de Sava staat een monument ter nagedachtenis aan de 23.000 Joden, Roma en Serviërs die hier in mobiele gaskamers werden vermoord.
Het is bijzonder dat zo dicht bij het stadscentrum zo’n Ruigoordachtig dorpje bestaat met vervallen huisjes met was aan de lijn, provisorische schuurtjes, veel groen en veel graffiti. In de paviljoens die niet beschadigd raakten door geallieerde bombardementen in 1944 wonen kunstenaars, in de armetierige barakken en arbeidershuisjes wonen nakomelingen van de Roma die in het kamp waren opgesloten en na de bevrijding op deze naargeestige plek zijn blijven wonen.
Als ik geluncht heb in een restaurant op het terrein, lees ik mijn oude blog door: ‘In het voormalige Turkse paviljoen is een restaurant gevestigd. Unheimisch als je weet dat dit de plek is waar de lijken werden verzameld.’ Maar goed dat ik dat niet eerder las. Ik blijk precies daar te zijn neergestreken.
De ‘rare bouwvallige toren’ van mijn vorige bezoek (2016) is keurig opgeknapt. Hij vormde het middelpunt van het tentoonstellingsterrein en werd door Philips gebruikt voor de eerste televisie-uitzending op de Balkan in 1938. Binnenkort opent hier – geheel conform EU-wens – een herdenkingsmuseum over de tragische geschiedenis van dit terrein.
Moderne kunst in modern gebouw
Verderop aan de oevers van de Sava ligt het Museum voor Moderne Kunst, dat is opgebouwd uit driehoeken en trapezia. In 2016 werd er driftig gerenoveerd, nu staat het gebouw, omgeven door beelden, te shinen. Het is iets te netjes geworden voor een brutalistische kniesoor als ik, maar de renovatie lijkt met zorg en liefde te zijn aangepakt.
Snelle feiten Museum voor Moderne Kunst
➜ Architecten: Ivan Antić en Ivanka Raspopović
➜ Bouw: 1960-1965
➜ Website: Muzej savremene umetnosti
Palata Srbija: van socreal naar socmod
Het voormalige Paleis van de Federale Uitvoerende Raad heet nu het Paleis van Servië: Palata Srbija. In het enorme gebouw aan de Tesla Boulevard zijn de regering en verschillende ministeries gehuisvest.
Het oorspronkelijke ontwerp was, geheel volgens de toen heersende Sovjetnorm, in socialistisch realistische stijl, maar toen Tito in 1948 brak met Stalin kwam er een re-design naar modernistische snit met een vleugje classicisme. Het interieur laat het beste zien van wat Joegoslavië in die tijd te bieden had. Elke republiek kreeg een eigen lounge met uitbundige interieurs, geïnspireerd op de eigen traditionele motieven en bouwtradities. Ik zou het gebouw graag nog eens bezoeken. Een volgende keer dan maar.
Snelle feiten Palata Srbija | Belgrado | Servië
➜ Architect: Mihailo Janković. Eerste ontwerp: Vladimir Potočnjak, Anton Urlih, Zlatko Nojman, Dragica Perak
➜ Bouwperiode: 1947-1959
➜ Adres: Bulevar Mihajla Pupina 2, Belgrado
➜ Oppervlak: 65.000 m²
Het trieste einde van een vijfsterren Yugohotel
Een eindje verder staat langs de Donau het voormalige vijfsterrenhotel Jugoslavija, ooit een toonbeeld van Yugo-chic met zijn gigantische Swarovski-kroonluchters. Hier verbleven wereldsterren en staatshoofden verbleven. De westvleugel raakte in 1999 beschadigd door – raad eens? – NAVO-bombardementen. Doelwit was de beruchte militieleider Arkan die in Kosovo met zijn Arkan Tijgers etnisch zuiveringen uitvoerde.
Tot twee jaar geleden was het hotel nog deels in gebruik. Nu word je er weggestuurd als je foto’s neemt of te dichtbij komt. Er worden in hoog tempo 5 meter hoge hekken geplaatst die je eerder rond een Amerikaanse ambassade zou verwachten. Een hek is blijkbaar nodig. De sloopplannen leidden tot terugkerende protesten, en sommige actievoerders waren zelfs bereid de sloop fysiek tegen te houden.
Eerst een hek, dan de complete sloop van dit modernistische meesterwerk uit 1969. Als de plannen doorgaan dan komt hier het Ritz-Carlton, met twee torens van 155 meter hoog, ontwikkeld in opdracht van Marriott door het Nederlandse architectenbureau UN Studio. Het zijn megalomane plannen in Belgrado dat zich met zijn ‘torenisering’ meer en meer manifesteert als het Qatar aan de Donau. Maar toch: UN Studio van Ben van Berkel ontwierp ook de Erasmusbrug en het fraaie station Arnhem, dus wie weet wordt het nog wat. Maar doodzonde blijft het. Op het onvolprezen Skyscraper city zijn impressies van hoe het er uit komt te zien.
Snelle feiten Hotel Jugoslavija | Belgrado | Servië
➜ Hoofdarchitect: Lavoslav Horvat.
➜ Architecten en designers: Milorad Pantović, Vladeta Maksimović, Miroslav Janković, Ivan Antić
➜ Opening: 1969
Hoofdkwartier van de Luchtmacht: nog steeds een zootje
Het Hoofdkwartier van de Luchtmacht is een monumentaal modernistisch expressionistisch gebouw uit de jaren dertig met ronde vormen. Een vliegtuig, arenden en Icarus vormden de inspiratie ervoor. Ook dit gebouw werd in 1999 getroffen door een NAVO-bom en raakte zwaar beschadigd. In 2000 en 2001 waren er reconstructiewerkzaamheden. Zgrada komande vazduhoplovstva heeft inmiddels een monumentenstatus, maar over de toekomst van dit gebouw kan ik niets vinden. In ieder geval is er sinds 2016 niets zichtbaar verbeterd.
Snelle feiten Zgrada komande vazduhoplovstva
➜ Architect: Dragisa Brasovan
➜ Opening: 1935
➜ Kunstenaar Icarus: Zlata Markov
➜ Adres: Avijatičarski trgu br. 12, Belgrado
De Stadspoort takelt verder af
Nog een iconisch gebouw, ook een monument, maar uit een hele andere periode, is de Genex Tower, de Westelijke Stadspoort. Deze Siamese tweelingtorenflat met vliegende schotel – met niet geopend restaurant – is met stip het opvallendste gebouw van Belgrado. Een brugconstructie verbindt de twee torens.
Het verval was acht jaar geleden al groots. Nu is alles nog treuriger en lelijker. De benedenverdieping, waar een restaurant zat met een seventies aandoende zitkuil, is nu volledig gestript. In 2023 is de 26 verdiepingen tellende kantoortoren – die met reclame erop – verkocht aan Eureka Bar voor 7 miljoen euro. Dit is al de vierde keer dat de toren van eigenaar wisselde. Bij mijn volgende bezoek verwacht ik verdere aftakeling en 2 of 3 nieuwe eigenaars.
Snelle feiten Genex Tower
➜ Architect: Mihajlo Mitrović
➜ Bouw gereed: 1979
➜ Hoogte: 154 m
Sava Centar: 70s design is niet meer
In 2016 schreef over Beursgebouw Sava Centar: ‘Ga er naar binnen om je te vergapen aan de kroonluchters, plastic sierelementen, de typografie, de kleurstelling: meer seventies wordt het niet.’ Maar helaas… niets meer van over.
Het Sava Centar werd in korte tijd uit de grond gestampt voor de OVSE-top van 1977. Het gigantische beursgebouw staat ook bekend als het ruimteschip, de glazen tuin, de schoonheid op de Sava en het betonnen schip van vrede. In 2016 leek het voorbij met het congrescentrum. Investeerders voor 100.000 m² beursoppervlak, een theaterzaal met 4.000 zitplaatsen, 15 conferentieruimtes en een tentoonstellingsruimte waren er niet.
Financieel is het goed gekomen. Er is blijkbaar een koper gevonden die brood zag in de revitalisatie en een complete make over doorvoerde. Het is een drama: steriel, netjes, dertien in een dozijn. Geen goede oude kroonluchter meer te zien, geen oranje plastic ornamenten, alles weg. Ik ga een zaal in waar volgens mij de befaamde wereldkaart moet zijn. Keurige mannen en vrouwen rond statafeltjes, het lijkt of ik verdwaald ben in een stockfoto. Het enige overblijfsel uit de vergane tijden is de wereldkaart boven de hoofden van de beursmensen.
Snelle feiten Sava Centar
➜ Architect: Stojan Maksimović
➜ Bouwperiode: 1975-1977
➜ Oppervlak: 100.000 m²
Oostblog 